Titel: Tulpen & Terpentijn

Auteur: Nina Siegal

Originele titel: The Anatomy Lesson

Uitgegeven: 2015

Korte samenvatting: Aan de hand van een restauratieverslag komt een schilderij en de tijd waarin het geschilderd is tot leven.

De anatomische les

Aan de hand van het schilderij ‘de anatomische les’ van Rembrandt, neemt de schrijfster ons mee naar de 17^e eeuw, waar dokter Tulp, hoofd van het Chirurgijnsgilde, het lichaam ontleedt van de veroordeelde dief Adriaen Adriaenszoon, alias Aris ’t Kint, die werd opgehangen. Hoofdconservator Pia de Graaf van het Mauritshuis ontdekt tijdens de restauratie van het schilderij dat Rembrandt er een aantal dingen aan veranderd heeft en dat de oorspronkelijke opzet anders was.

Lichaamsdelen

Het verhaal wordt verteld vanuit verschillende gezichtspunten: het lichaam, dat is Aris zelf; het hart, dat is zijn geliefde Flora; de mond, alias Jan de Ritselaer, (handelaar in curiosa en de man die lijken van de galg haalt en klaarmaakt voor een ontleding of hen begraaft ); het oog, dat is Rembrandt van Rijn en de hand, dokter Tulp. Dan is er nog de geest, de Franse filosoof René Descartes, die op zoek is naar de geheimen van de ziel. Een bijzondere en zeer toepasselijke vondst, om de personages te laten vertellen als zijnde een lichaamsdeel! Door het verhaal vanuit deze verschillende perspectieven te vertellen krijg je een heel goed beeld van de Amsterdamse samenleving in die tijd in al zijn gelaagdheid en ook hoe men dacht over leven en dood.

Stoffelijke ziel

In die tijd dacht men dat de ziel stoffelijk was, te vinden in de organen of de ledematen. Dokter Tulp gaat bij het ontleden van Aris dan ook op zoek naar diens verdorven ziel, die hij hoopt te vinden in bijvoorbeeld een zwarte lever. Descartes had hierop een andere visie, hij geloofde dat de ziel in het brein zat en niet stoffelijk was. In het verhaal is ook Rembrandt deze mening toegedaan en hij probeert dit in zijn schilderij duidelijk te maken.

Onsterfelijk

In eerste instantie schildert Rembrandt Aris zoals hij er tijdens de ontleding uitzag: onder de littekens van zweepslagen en brandmerken en zonder de rechterhand, die was afgehakt als straf voor het stelen. Een anoniem lijk, de hele borstkas open en misschien zijn organen verwijderd, onmenselijk en genadeloos gefileerd door de geleerde chirurgijnen. Maar na een bezoekje van de ontroostbare Flora, de zwangere geliefde van Aris, gaat hij daar anders over denken. Hij realiseert zich dat Aris een mens was, van vlees en botten en met een geest en een ziel. En Flora had van hem gehouden. Het enige wat zij wil is dat hij weer heel wordt. Rembrandt bedenkt dat hij Aris weer heel en eigenlijk zelfs onsterfelijk kan maken door hem te schilderen met een gaaf lichaam, de rechterhand nog intact. Zo kan hij de gebroken man repareren en hem zijn waardigheid teruggeven. Hij is van mening dat niet hijzelf, maar de kunst een gebroken lichaam kan herstellen en een dode man weer tot leven kan wekken.

Licht

Rembrandt wil deze duistere, vervloekte man weer teruggeven aan het licht. Door op een subtiele manier met pigmenten te werken, kan hij het lichaam als het ware in de schijnwerpers zetten, zodat de blik van de kijker allereerst daar naar toe getrokken wordt. Net zoals hij op een eerder schilderij had gedaan, van de Emmaüsgangers. Daarop staat Kleopas afgebeeld op het moment dat hij Christus herkent als het licht op zijn gezicht valt. De hoge heren van het Chirurgijnsgilde die een plaatsje op het schilderij hebben gekocht schildert hij eromheen, in de schaduw. Op hun gezichten kun je hun emoties lezen. Hij is van plan om op elk gezicht een aspect te laten zien van wat er in iemand kan omgaan als hij met de dood wordt geconfronteerd.

Allegorie

In plaats van een staatsieportret wordt het schilderij een allegorie. Dat was heel revolutionair voor zijn tijd, en het werd hem dan ook niet door iedereen in dank afgenomen. De bedoeling van een dergelijk schilderij, waarvan er in die tijd velen geschilderd zijn, was de knappe chirurgijn en zijn belangrijke toeschouwers letterlijk te vereeuwigen. Door de aandacht op deze manier te verleggen maakt hij de gestorvene onsterfelijk en zet hij de levenden in de schaduw van de dood. De enige concessie die hij doet is dat hij wel laat zien hoe Tulp met een tang in de pezen van de hand knijpt en zo de vingers laat bewegen. Dit was een belangrijk onderdeel van de les van Tulp. Hij was van mening dat dit het was waardoor de mens zich onderscheidde van de dieren en het getuigde van goddelijke ingeniositeit.

Mijn mening:

Een zeer goed geschreven verhaal over liefde, leven en dood en de menselijke ziel en zijn drijfveren. Bijzonder om op deze manier het verhaal achter een schilderij te ontdekken. Aris ’t Kint heeft namelijk echt bestaan en de auteur heeft onderzoek gedaan naar zijn criminele verleden. Dit boek heeft in Nederland nog niet zoveel aandacht gekregen, maar dat is m.i. niet terecht! Het is absoluut het lezen waard, zeker als je van geschiedenis, kunst en filosofie houdt.

Ik geef dit boek 4 sterren.