Auteur: Irvin D. Yalom

Originele titel: The Spinoza Problem

Verschenen: 2012

Hoofdpersonen: Baruch/Bento de Spinoza en Alfred Rosenberg

Korte Samenvatting: In dit boek krijgen we een inkijk in het leven van de joodse filosoof Baruch/Bento de Spinoza en Reichsleiter Alfred Rosenberg, de officiële ideoloog van de nazi’s. Baruch de Spinoza is een zeer scherpzinnige jongeman, die niets zomaar klakkeloos aanneemt en vraagtekens zet bij de joodse traditie en de waarheid van de Bijbel in het algemeen. Dat levert hem uiteindelijk een ‘cherem’ op, een banvloek waardoor hij levenslang wordt uitgesloten van de joodse gemeenschap. Hij sluit vriendschap met Franco Benitez, met wie hij in het geheim allerlei diepzinnige gesprekken voert over het leven.

Raadsel

Alfred Rosenberg is al van jongs af aan een hartgrondige antisemiet. Als hij ontdekt dat zijn grote held Goethe zielenrust vond door de geschriften van Spinoza is hij zeer ontdaan en besluit te gaan onderzoeken hoe het kan dat een jood zulke verheven gedachten kan hebben gehad. Daarvoor moet hij de geschriften van Spinoza gaan bestuderen. Hij krijgt daarbij hulp van de vriend van zijn broer, die hem al vanaf zijn kleutertijd heeft gekend. Deze Friedrich Pfister is tevens psychiater en later in het verhaal gaat Alfred bij hem in psychoanalyse. Tijdens een ‘vakantiereisje’, gesponsord door Hitler himself, bezoekt Alfred het Spinozahuis in Rijnsburg, waar de volledige bibliotheek van Spinoza gevestigd is. In de oorlog laat hij deze boeken in beslag nemen in de hoop dat hij door het lezen ervan het raadsel Spinoza kan ontrafelen. Hij vermoedt dat de oorspronkelijke ideeën van Spinoza misschien helemaal niet zo oorspronkelijk waren, maar dat hij ze weer heeft ontleend aan anderen, die wellicht helemaal geen joden waren! Dan komt hij echter tot de ontdekking dat al deze boeken in het Latijns en Grieks zijn geschreven, talen die hij niet beheerst. Tot zijn grote frustratie kan hij deze boeken niet lezen en dus niet tot een bevredigende oplossing van het raadsel komen. Uiteindelijk wordt hij na de oorlog opgepakt en tijdens de Neurenbergprocessen ter dood veroordeeld.

Overeenkomsten Spinoza en Rosenberg

Auteur en psychiater Irvin Yalom deed onderzoek naar het werk en het leven van Spinoza en ontdekte tot zijn verrassing dat alle boeken van Spinoza in de oorlog werden meegenomen door de Duitsers, maar niet werden verbrand. Hij probeerde te ontrafelen wat hiervan de oorzaak was en ontdekte dat Reichsleiter Alfred Rosenberg de boeken had meegenomen omdat hij geloofde dat deze bibliotheek de nazi’s van pas zou komen bij het oplossen van hun ‘raadsel Spinoza’. Hij vroeg zich af of Alfred Rosenberg misschien op zijn eigen manier en om zijn eigen redenen op zoek was geweest naar Spinoza. Dat inspireerde hem tot het schrijven van dit boek. Omdat er over het persoonlijke leven van Spinoza zeer weinig bekend is, moest hij een manier bedenken om toch inzicht te krijgen in zijn gedachten. Hij heeft dit opgelost door het fictieve personage Franco Benitez op te voeren, met wie Spinoza diepzinnige gesprekken voert. Over het leven en de ideeën van Alfred Rosenberg is dankzij zijn eigen geschriften boordevol nazipropaganda en antisemitisme veel meer bekend. Hij heeft Alfred in het boek benaderd op een manier waarop hij hem zelf als psychiater behandeld zou hebben. Dat levert een interessante inkijk in zijn innerlijk leven op. Het valt op dat hij eenzelfde soort achtergrond heeft als Spinoza: moeder jong gestorven, weinig liefde en aandacht ontvangen van vader. Zeer serieus in hun opvattingen en weinig gevoel voor humor. Beiden leefden in een zelf verkozen eenzaamheid en hadden weinig tot geen behoefte aan een sociaal leven. In het boek lopen de hoofdstukken over Spinoza en Rosenberg in elkaar over. In het ene hoofdstuk maken we kennis met de ideeën van Spinoza, in het volgende hoofdstuk zien we deze terugkomen in het leven van Rosenberg. Spinoza praat met zijn fictieve vriend Franco, Rosenberg met zijn eveneens fictieve vriend en psychiater Friedrich. Persoonlijk vind ik de dialogen op zich niet erg geloofwaardig. De mannen spreken met elkaar over gevoelens en emoties op een manier die je eerder van vrouwen onder elkaar zou verwachten. In het geval van Rosenberg is dat nog te verklaren; Friedrich is immers ook zijn psychiater. Op deze manier krijg je echter wel een goed inzicht in hun gedachten en ideeën. Zeker de filosofische geschriften van Spinoza zijn erg ingewikkeld en lastig toegankelijk. Door ze zo in het verhaal te verwerken, krijg je er toch een redelijk beeld van.

Denkbeelden

Spinoza was een groot voorstander van de rede. Zijn verlangen was dat alle religies, waaronder het Jodendom, zullen worden weggevaagd, dankzij een noodzakelijke toewijding aan de rede. Laat dit nu ook het grote verlangen zijn van Rosenberg, dat het Jodendom zal worden weggevaagd! Zijn redenen waarom zijn echter een stuk minder nobel: de joodse dreiging, bloedzuiverheid, de gevaren van rasvermenging en de noodzaak Lebensraum te verwerven. Deze ideologie vond grote ingang bij Hitler en Rosenberg heeft veel invloed op hem gehad. Hij was een groot bewonderaar van Hitler en probeerde op alle mogelijke manieren bij hem in het gevlei te komen. Helaas werd hij keer op keer door Hitler afgewezen, terwijl deze hem tegelijk heel goed kon gebruiken om lastige klussen op te knappen.

Rosenberg schreef o.a. Der Mythus des zwanzigsten Jahrhunderts. Van dit boek werden meer dan één miljoen exemplaren verkocht. De verkoop werd alleen overtroffen door Mein Kampf. Ook de Ethica van Spinoza is een veel gelezen boek. Spinoza kon dit echter niet onder zijn eigen naam publiceren, omdat het voor zijn tijd een zeer ketters geschrift was. Dit is eeuwenlang zo gebleven. Pas in 1927 werd zijn banvloek herroepen en kreeg hij erkenning. Ben-Goerion was een groot bewonderaar van Spinoza en noemde hem de stamvader van het joods humanisme. Toch was er ook veel verzet tegen deze herroeping van de banvloek, vooral uit joods orthodoxe hoek. Ook uit de christelijke hoek is er altijd veel verzet geweest tegen de geschriften van Spinoza. Hij ging ervan uit dat er geen bovennatuurlijke God is die wensen heeft, eisen stelt en die tevreden of ontevreden is of zich zelfs maar bewust is van onze verlangens, onze gebeden of ons bestaan. Ook was hij van mening dat de hele Thora een verzameling is van theologische, mythologische en politieke geschriften, die tweeduizend jaar geleden zijn verzameld door Ezra en dus niet is geschreven door Mozes, noch geïnspireerd door God.

Spinoza leefde in overeenstemming met zijn filosofie, schrijft Yalom. Hij bereikte de Amor dei intellectualis (de verstandelijke liefde voor God), en zag zijn einde met kalmte tegemoet. Ook Alfred Rosenberg zag zijn einde met kalmte tegemoet. Hij heeft nooit enig berouw getoond over wat hij heeft aangericht en bleef geloven in zijn eigen ideologie. Zijn doodvonnis werd voltrokken op 16 oktober 1946, toen hij werd opgehangen. Na zijn dood werd zijn lijk samen met dat van de andere veroordeelde nazi’s overgebracht naar Dachau, waar hun lichamen werden verbrand in de ovens die zij zelf hadden voortgebracht.

Wat ik ervan vind:

Het Raadsel Spinoza is een pittig boek om te lezen. Toch vond ik het heel interessant om kennis te maken met de ideeën van Spinoza, hoewel ik mij daar persoonlijk niet erg in kan vinden. Ik ben van mening dat gevoel ook een belangrijke rol speelt in het leven. Een mens bestaat niet alleen uit zijn verstand, maar heeft ook een hart. Ook ben ik het niet eens met zijn opvattingen over God en de Bijbel.

Verder vond ik het boeiend om het karakter van Alfred Rosenberg te ontdekken: hoe is zijn extreme Jodenhaat tot ontwikkeling gekomen en hoe kon het gebeuren dat dit zo velen moreel heeft verziekt en dat het uiteindelijk de officiële ideologie is geworden van de nazipartij? Zijn bijna ziekelijke bewondering voor Hitler is fascinerend en ook wat het met hem doet als hij keer op keer door hem wordt afgewezen.

De psychoanalyse stond toen nog in de kinderschoenen, maar het leven van Rosenberg is hiervoor prima studiemateriaal. En dat is wat Yalom heeft getracht te doen in dit boek. Wat mij betreft is zijn poging redelijk geslaagd, al blijf ik nog steeds met een aantal vragen zitten. Maar zelfs met psychoanalyse zijn alle raadselen van de ziel niet op te lossen. Ook Spinoza bleef, ondanks zijn streven naar een leven vanuit de rede, tegen zijn eigen hartstochten aanlopen.

Eerder las ik van Irvin Yalom ‘De Schopenhauerkuur’. Daar was ik erg enthousiast over, dus ik verwachtte veel van dit boek. Daarin ben ik een beetje teleurgesteld. Hoewel ik er veel van heb geleerd, kwam het verhaal op mij iets te kunstmatig over. Het heeft me niet echt gegrepen en uiteindelijk blijft het raadsel Spinoza mij te raadselachtig.

Ik geef dit boek 3 sterren.